Synestezja (gr. synaísthesis – równoczesne postrzeganie od sýn – razem i aísthesis – poznanie poprzez zmysły) – stan lub zdolność, w której doświadczenia jednego zmysłu (np. wzroku) wywołują również doświadczenia charakterystyczne dla innych zmysłów, na przykład odbieranie niskich dźwięków wywołuje wrażenie miękkości, barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna, obraz litery lub cyfry budzi skojarzenia kolorystyczne itp.
W taki sposób synestetyk może postrzegać niektóre litery i cyfry.
Istnieją dwie teorie, tłumaczące owo zjawisko. Według teorii Simona Baron-Cohena u osób doświadczających synestezji mogą występować dodatkowe połączenia w mózgu, które łączą obszary normalnie ze sobą niepołączone. Druga teoria mówi, że liczba połączeń synaptycznych jest taka sama, a mieszanie się odbieranych doświadczeń wynika z tego, iż zachwiana jest równowaga pomiędzy hamowaniem i wyciszaniem docierających impulsów w mózgu.
Przypadek najbardziej rozległej synestezji, połączonej z niezwykłą pamięcią, opisał Aleksandr Łurija, którego pacjentem był Sołomon Szerieszewski. Rodzaj synestezji swojego pacjenta Łuria tłumaczył przykładem: „Każdy słyszany przez niego dźwięk łączył się jednocześnie z kolorem, światłem, smakiem i dotykiem”. Równocześnie Szerieszewski był mnemonistą niezdolnym do zapominania. Po latach badań Łurija nie dostrzegł „wyraźnych granic” pamięci „pacjenta S”
Barwne słyszenie
Stosunkowo najczęściej spotykane jest „barwne słyszenie”, chromestezja, które polega na tym, że dźwięki lub współbrzmienia wywołują wrażenia barwne bądź barwy – dźwięki. Synestetami byli m.in.: Nikołaj Rimski-Korsakow, Salomon Szereszewski, Vladimir Nabokov, Wassily Kandinsky, Paul Klee, Franciszek Liszt, Olivier Messiaen, a są Marta Ptaszyńska, Chris Urbanowicz, John Mayer.
Skojarzenia tonacji z barwami z zasady są jednak różne. Oto przykładowe skojarzenia akordów rosyjskiego kompozytora z przełomu XIX i XX wieku, Nikołaja Rimskiego-Korsakowa:
C-dur: biały
Des-dur: mroczny, gorący
D-dur: żółty, słoneczny
Es-dur: mroczny, błękitnoszary
E-dur: szafirowy, błyszczący
F-dur: zielony
Fis-dur: szarozielony
G-dur: brązowozłoty, jasny
As-dur: siwofioletowy
A-dur: jasnoróżowy
H-dur: granatowy, ponury
Klawiatura fortepianowa, w której kolory przyporządkowane są pojedynczym dźwiękom, stworzona przez Skriabina.
Wbrew wieloletniemu przekonaniu o tym, że Aleksandr Skriabin obdarzony był zdolnością „barwnego słyszenia”, nie ma na to dowodu.
Badania nad synestezjąDźwięki i kolory
Skriabin uważał się za mesjasza sztuki-religii, a swoją twórczość za przygotowanie do misterium L’Acte préalable (fr. akt przedwstępny), łączącego muzykę, taniec, grę kolorowych świateł, zapachów. Przygotowaniem do tego misterium była jego V Symfonia, zatytułowana Prometeusz: Poemat ognia (1909-10). Wykonywać miała ją orkiestra z fortepianem, chór i fortepian świetlny. Skriabin chciał, by muzyce towarzyszyły kolorowe światła na ekranie, uruchamiane przez fortepian świetlny, którego klawisze służyły do wydobywania kolorów; przyporządkowanie kolorów klawiszom widać na lewej ilustracji.
Przyporządkowanie kolorów klawiszom w ramach oktawy w fortepianie świetlnym zaprojektowanym przez Skriabina
Skriabin nie miał zdolności synestezji, co podejrzewano przez wiele lat. Badając ten fenomen, B. Galejew i I. Waneczkina[2] doszli do wniosku, że źródłem pierwotnym było skojarzenie przez Skriabina tonacji z wyobrażeniami zaczerpniętymi m.in. z teozofii, a następnie z kolorami. Oddziaływanie na wiele zmysłów miało zwiększyć sugestywność muzyki. Teoretyczną podstawę tej koncepcji uświadamia spojrzenie na relacje między kolorami i dźwiękami, w którym koło kwintowe i koło barw „pokrywają się”, wskazując na to, iż zostały ustalone w oparciu o znajomość tradycyjnej tonalności i zasad optyki (ilustr. po prawej).
Koło kwintowe ukazujące relacje między kolorami.
Pierwsze wykonanie Prometeusza z zastosowaniem „świetlnego fortepianu” miało miejsce dopiero w 1915 roku w Nowym Jorku, już po śmierci kompozytora. W Rosji – w 1962 roku.
W Polsce po raz pierwszy próbę realizacji pomysłu Skriabina podjęto 7 IX 1978 w Baranowie Sandomierskim. Podczas interdyscyplinarnego sympozjum „Muzyka i malarstwo” Kazimierz Urbański przedstawił spektakl audiowizualny, na skromną wprawdzie skalę, ale realizując pomysł, jakim była „gra kolorami”. Muzyce Prometeusza odtworzonej z płyty towarzyszyły kolory zmieniane z pomocą urządzenia skonstruowanego przez Urbańskiego.
Oddziaływanie osoby Skriabina i jego wyjątkowo ekstatycznej muzyki było tak silne, że w 1909 roku w Moskwie powstało Kółko Skriabinistów, którego celem było popularyzowanie jego twórczości i idei.
Niektóre pojedyncze przypadki sugerują, że doświadczanie synestezji może być w jakiś sposób powiązane z zespołem sawanta oraz z niektórymi formami autyzmu. Znanym synestetą–sawantem jest Daniel Tammet, cierpiący na epilepsję i zespół Aspergera, obdarzony ponadprzeciętnymi umiejętnościami arytmetycznymi i językowymi.
Wrażenia synestezji, tzw. pseudosynestezję udało się wywołać w warunkach doświadczalnych u osób, które wcześniej jej nie doświadczały. Badanym polecono czytać tekst beletrystyczny, w którym niektóre litery pokolorowane były na różne kolory. Po niedługim okresie część z tych osób także czarne litery doświadczała jako kolorowe.
Z użyciem obrazowania fMRI wykazano, że gdy osoby, które słyszą wypowiadane słowa równocześnie zgłaszają doświadczenia kolorystyczne, zachodzi aktywacja odpowiednich części układu wzrokowego (ang. color center, określane jako V4 / V8). Nie wykrywano aktywności w obszarach V1 lub V2, co sugeruje, że aktywność w pierwotnej korze wzrokowej nie jest konieczna do doświadczenia barwy.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksandr ... i_i_kolory
https://pl.wikipedia.org/wiki/Synestezja#cite_note-2