OKUP ZA MATEJKĘ
24 listopada 2000 - GAZETA WYBORCZA
Sale na drugim piętrze Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Układ eksponatów i pomieszczeń jest już zmieniony, ale okna są wciąż te same. Przez jedno z nich, w rogu budynku, wychodzące na Wzgórze Polskie, wyniesiono 13 obrazów Matejki, Gierymskiego, Juliusza Kossaka i innych malarzy. Dziś ekspozycji strzeże objęty tajemnicą system zabezpieczeń. Kiedyś jedynym zabezpieczeniem pozostawały zamknięte drzwi i okna. Było to w czasach, kiedy nie istniał jeszcze most Pokoju, a Muzeum Narodowe nazywało się Śląskie.
Jak dostał się złodziej?
5 marca 1957 roku. Pracownica muzeum Maria W. j ak zwykle przy szła do pracy pierwsza. Wraz z innymi pracownikami komisyjnie otworzyła drzwi do sal na drugim piętrze. Oczom muzealników ukazał się przerażający widok. Po niektórych obrazach pozostały tylko puste miejsca, po innych jedynie ramy. Kilka pustych ram stało też pod uchylonym oknem.
-Niema! Ukradli! Złodzieje! Wezwać milicję! - wołali na przemian. Po kamiennych schodach rozległ się tupot nóg. Coś takiego jeszcze się nie wydarzyło, chociaż dzieła nie były specjalnie chronione. Poprzedniego dnia, w poniedziałek, muzeum było nieczynne, dwa dni wcześniej wszystkie obrazy wisiały na swoich miejscach.
Jak ustalono, zginęły eksponaty z czterech sal. Największy z obrazów miał wymiary 100 x 80 cm. Ich wartość rynkową oszacowano łącznie na 535 tysięcy ówczesnych złotych, choć wartość muzealna była znacznie wyższa. Czy sprawca znał ich wartość? Ale dlaczego zostawił inne, cenniejsze, choć mniejsze obrazy? Zamki w drzwiach były nienaruszone. Czy złodziej ukrył się na sali przed jej zamknięciem, czy też przyszedł z zewnątrz? A jeśli prawdziwa jest druga wersja, to czy współpracował z nim ktoś z pracowników, który celowo nie domknął okna? I jak sprawca dostał się na drugie piętro?
Odpowiedzi na te pytania nie dało nawet badanie muru przy otwartym oknie, obok którego przebiegała instalacja odgromowa, oraz badanie gzymsu pod oknem. Ślady wskazywały jedynie, że obrazy opuszczane były za pomocą liny.
- Przechodziłem parkiem, zobaczyłem, że ze studzienki kanalizacyjnej coś wystaje. Zbliżyłem się, a to ramy od jakichś starych obrazów - zawiadomił milicję pewien spacerowicz.
Wkrótce do dyrektora muzeum zadzwonił nieznany mężczyzna: - Mamy obrazy. Żądamy za nie pół miliona złotych - powiedział i wyłączył się. W połowie kwietnia 1957 roku list pisany szablonem technicznym otrzymała Rada Państwa. Ale podpisana tam nieznana organizacja K-44 żądała już dwóch milionów zł. Odpowiedź miała ukazać się na łamach warszawskiego „Expressu Wieczornego". Ukazała się. Władze przystały (pozornie) na propozycję i czekały na dalszy kontakt. Dwa tygodnie później do Rady Państwa przyszedł list polecony. W kopercie znajdował się kwit bagażowy z poznańskiego Dworca Głównego. Milicja pobrała z przechowalni jeden ze skradzionych obrazów - „Portret Jana Matejki" pędzla Stanisława Dębickiego.
Kolejny list, pisany już na maszynie, nadszedł do Muzeum Śląskiego 10 maja 1957 r. Złodzieje konsekwentnie żądali dwóch milionów zł. Tym razem odpowiedź miała się ukazać na łamach wrocławskiego „Słowa Polskiego". Muzeum odpisało, że jest to dla niego kwota zbyt duża, może dać mniej.
Korespondencja trwała. Złodzieje ograniczyli żądania do miliona złotych, nie podając jednak sposobu ich przekazania. Muzeum - że może dać tylko 700 tysięcy zł. Potem kontakt się urwał. Na parę lat.
Jak zdobyć pieniądze?
Rok 1956. W jednym z mieszkań na wrocławskim Biskupinie grupa szkolnych kolegów w wieku 17-18 lat założyła nieformalny Klub Czerwonych Koszul, bo takie flanele wówczas nosili. We wszystkim starali się naśladować dorosłych, nawet zaproszenia na zebrania pisali na kartkach. Podczas spotkań dzielili się... marzeniami. - Ech. Haiti, pojechać pod palmy. - Pływać po oceanach.
- Chciałbym świat opłynąć na tratwie. Albo chociaż po Bałtyku, do Szwecji, albo Danii - wzdychali. - Tylko skąd
wziąć pieniądze? - Na razie możemy pożyczać sobie książki o podróżach. Kiedyś może uda się zdobyć pieniądze.
Pomysł ich zdobycia podsunęła powieść „Czarna pani", drukowana w odcinkach w „Słowie Polskim".
- Odwiedził mnie kiedyś mój kolega, Jurek J. ps. „Hiszpan", taki narwany- opowiada nam Jakub L., który marzy o opłynięciu świata na tratwie, a skonczył na sześciu latach w więzieniu. - Zapytał moją kuzynkę Magdę F., plastyczkę, mieszkającą obecnie w RPA, czy w muzeum są jakieś cenne obrazy. Powiedziała, że na przykład jest taki duży Jana Matejki „Śluby Jana Kazimierza". Na co Jurek: „Takiego dużego nie damy rady wynieść". Powiedziała, że nie chce o tym słyszeć, i trzasnęła drzwiami. Już po kradzieży w rodzinie się rozeszło, że u Jakuba był taki kolega i że Jakub może coś na ten temat wiedzieć W końcu dotarło to do milicji.
- Kradzież? Nie, nic o tym nie wiem. To znaczy, czytałem tylko w gazetach - przekonywał.
Było to o tyle wiarygodne, że Jakub L. miał zaledwie 19 lat i nie uchodził za zdolnego do takiego przestępstwa. Zakładano raczej, że kradzieży dokonała wyspecjalizowana szajka, która wcześniej okradła muzea w Szczecinie i Poznaniu. 7 czerwca 1957 roku postępowanie umorzono.
Co zrobić z obrazami?
18 sierpnia 1959 roku Prokuratura Generalna opublikowała apel o wskazanie sprawców kradzieży obrazów lub o wskazanie miejsca ich ukrycia. Wyznaczono „nagrodę w wysokości stu tysięcy złotych.
Była to niemal równowartość willi. Trzy dni później do dyrektora muzeum zgłosiła się jedna z pracownic. - Mój daleki krewny Jakub L. ma jakieś wiadomości o tych obrazach. Wiem to od innych moich krewnych.
25 sierpnia 1959 r. Jakub L. został aresztowany. Nie przyznawał się jednak do kradzieży. - W zoo spotkałem Jurka J. ps., Hiszpan", z którym poznałem się na kursie doskonalenia rzemiosła. Obydwóch nas wyrzucili. Chcieliśmy razem jechać na wycieczkę zagraniczną - opowiadał aresztowany. To „Hiszpan" wyniósł te obrazy. Mówił, że widział w rogu ten obraz Matejki, ale był za duży; uznał, że nie da się go wynieść pod pachą, więc zostawił.
- W śledztwie wyszło, że trzecim sprawcą był Mirosław K. - wspomina prowadzący wówczas śledztwo Konrad Kogut. - Wyjechał jednak do Danii. Na krótko wrócił nawet do kraju, w hotelu Odra miał się spotkać z Jakubem L., żeby omówić wywiezienie obrazów do Danii, gdzie szukał kupca. Do spotkania jednak nie doszło. Uważam, że wcześniejsze żądania okupu były tylko dla odwrócenia uwagi, a naprawdę od początku chcieli je wywieźć.
Uznano wtedy, że sprawa jest wagi międzynarodowej, więc sprawę przejęła Służba Bezpieczeństwa, milicja wykonywała jedynie czynności pomocnicze.
- Jeśli pan się przyzna i zwróci obrazy, może liczyć Pan na szczególne złagodzenie kary - obiecywali funkcjonariusze. Była obawa, że niewłaściwie przechowywane płótna mogą się zniszczyć i na tym etapie bardziej chodziło o ich odzyskanie niż ukaranie złodziei.
-,,Hiszpan" wynajął jakiegoś swojego kolegę o imieniu Mietek.,z czamym samochodem. Nie znam marki ani numeru rejestracyjnego. Po kradzieży obaj pojechali. Nie wiem, dokąd - utrzymywał aresztowany.
Najprościej było zatem zapytać Jerzego J. Niestety, to akurat przekraczało możliwości milicji, prokuratury, a nawet Służby Bezpieczeństwa.
Tajemnicze zabójstwo?
30 maja 1958 roku, a więc ponad rok przed zatrzymaniem Jakuba L, Jerzy J. trafił do szpitala z zapaleniem wyrostka robaczkowego. Cztery dni później zmarł w tajemniczych i niewyjaśnionych do dziś okolicznościach.
- W karcie choroby napisano, że choremu podano dwie szklanki płynu. Tylko nie udało się ustalić, kto podał, a nawet, kto dokonał tego wpisu - opowiada ówczesny prokurator Kogut (zawód zmienił po 1964 roku).
Kto go odwiedził - nie wiadomo. Jeśli rzeczywiście zaplanował zabójstwo, musiał wiedzieć, że w tym stanie chorego, szklanka płynu stanowi dawkę śmiertelną. Nie był to na pewno Jakub L., który odsiadywał wtedy wyrok ośmiu miesięcy więzienia za udział w pewnej awanturze. Przeprowadzono ekshumację i sekcję zwłok. Śladów trucizny w organizmie nie znaleziono, ale ekspert prof. Bolesław Popielski zapewniał, że w takim przypadku trucizna nie była potrzebna. Tuż po operacji wystarczyło wypić szklankę wody. Oto co w sądzie zeznała żona Jerzego J„ Anna; zresztą małżeństwem byli zaledwie od niespełna roku: - Jestem pielęgniarką. Chciałam doglądać męża, ale lekarze nie pozwolili. Twierdzili, że po operacji zaszkodziła mu herbata wypita od innego pacjenta. Ale też ktoś mi mówił, że w przeddzień śmierci odwiedziło go jakichś trzech mężczyzn.
Gdzie ukryty był łup?
- Jakub L. miał awersję do milicji. Pewnego dnia już nawet zgodził się ujawnić, gdzie są obrazy, ale zastrzegł, że nie życzy sobie triumfalnych artykułów o sukcesie wrocławskiej milicji - opowiada prokurator Kogut. - Ja byłem wówczas młodym prokuratorem, nie mogłem składać takich obietnic.
Zagwarantował mu to sam (nieżyjący już) szef wojewódzkiej prokuratury. Pojechali więc cywilnymi samochodami, kilkoma czarnymi limuzynami: prowadzący śledztwo, szef prokuratury, szef Komendy Wojewódzkiej MO i szef SB.
Jakub L. zaprowadził ich do zabytkowego drewnianego kościółka w parku Szczytnickim. Zrolowane obrazy znajdowały się na piętrze, z tyłu za ołtarzem, ukryte w podwójnym stropie. Obok tego kościółka chodziłem na spacery z psem - kontynuuje prokurator. Do głowy by mi nie przyszło, że ukryte są tam te obrazy. Musieli znać ten schowek. Prosty, wystarczyło podnieść deskę w podłodze. Płótna przetrwały bez większych uszkodzeń.
Niestety, następnego dnia w prasie ukazały się artykuły z dużymi tytułami o wielkim sukcesie wrocławskiej milicji. Oszukany Jakub L. przestał być rozmowny.
Milicja ustaliła jednak, z kim się kolegował, możliwe było bowiem, że w przestępstwie uczestniczyli też inni członkowie młodzieńczego Klubu Czerwonych Koszul. Przesłuchiwano ich jako świadków, ale z braku dowodów sprawę przeciwko nim umorzono.
W końcu sąd uznał w wyroku, że do muzeum włamali się Jerzy J. („Hiszpan") oraz Mirosław K. Dopuścił też wersję, że ten ostatni ukrył się gdzieś przed zamknięciem sal i nocą otworzył okno. Jakubowi L. Sąd przypisał, że to on odbierał obrazy pod oknem muzeum i 11 listopada 1960 r. skazał go na siedem lat więzienia oraz na pięć lat pozbawienia praw publicznych. Sąd Najwyższy odrzucił jego rewizję i utrzymał wyrok w mocy.
Jak złamać opornych?
A jednak w grudniu 1966 roku, czyli prawie dziesięć lat po przestępstwie, a sześć lat po skazaniu Jakuba L., milicja otrzymała sygnał, że w przestępstwie uczestniczyli także inni członkowie Klubu Czerwonych Koszul. Śledztwo zostało wznowione. Pętla wokół pozostałych członków, a byli to już 28-29-letni mężczyźni, zaczęła się zaciskać. Konsekwentnie nie przyznawali się do udziału w kradzieży, ale niektórzy zaczynali się już gubić. Szczególnie gdy milicja blefowała, że koledzy właśnie sypnęli...
- Składałem przysięgę przed Jakubem L. i Markiem D. w K-44, tak się później nazywaliśmy - opowiadał jeden z członków klubu. - Było to w domu u Jakuba L. Mówili o kradzieży i zdobyciu za okup pieniędzy na podróże. Wycofałem się z tego. Domyślałem się, że to oni skradli obrazy. Jakub L. przyniósł mi maszynę do pisania, żebym ją przechował. To na niej mogli pisać listy o okup. Sprzedałem ją za 250 zł. Gdy chciał ją z powrotem, powiedziałem, że rozbiłem i wyrzuciłem.
Pańscy koledzy Feliks R. i Marek D. już się przyznali. Opowiedzieli też o pańskim udziale - pewnego dnia milicjanci zaczęli w ten sposób rozmowę z Romanem N. Również blefowali. – Wie pan, w śledztwie można siedzieć latami. A poza tym od pańskiego przyznania się zależy, czy sąd zmniejszy panu wyrok. - Jakub L. dawał mi do zrozumienia, że na mnie liczy - zeznawał Roman N. - Mówił, że nie mogę się z tego wycofać, bo zawisnę szybciej niż oni.
Kto otworzył okno?
W sądzie wszyscy jednak odwołali swoje zeznania i konsekwentnie nie przyznawali się do winy. Milicjanci przeprowadzili eksperyment, żeby sprawdzić, czy po instalacji odgromowej można dostać się do środka, nie zostawiając śladów. Stwierdzili, że młodzi, wysportowani ludzie mogli tego dokonać. To ich pogrążyło. W ostatnim słowie oskarżeni prosili o uniewinnienie. Choć przebiegu kradzieży sąd nadal nie potrafił wyjaśnić, nie przychylił się jednak do ich prośby. 26 czerwca 1968 skazał Marka D. na pięć lat pozbawienia wolności, Feliksa R. na cztery lata, a Zbigniewa K. i Romana N. na trzy lata więzienia.
Tym razem sąd przyjął taką wersję zdarzeń: 3 marca 1957 r. około północy cała piątka (czterej oskarżeni i skazany osiem lat wcześniej Jakub L.) przyjechała pod muzeum. Roman N. i Feliks R. wciągnęli się po lince odgromowej i weszli przez otwarte okno (kto i kiedy je otworzył - nie ustalono) do sali na drugim piętrze. Obrazy spuszczali na sznurze. Te, które były w ramach, rozbierali pod oknem Marek D. oraz Jakub L. i zawijali w papier.
Marek D., Jakub L. i Roman N. wrócili do domu taksówką z placu Grunwaldzkiego, Feliks R., który mieszkał w centrum poszedł pieszo, Zbigniew K. pojechał na Biskupin tramwajem. Początkowo ukryli obrazy w szopie jednego z nich na Bartoszowicach, potem przenieśli je do drewnianego kościółka w parku Szczytnickim. Do Poznania z obrazem Dębickiego pojechali Jakub L. i Zbigniew K.
Kogo uznali za szefa?
Znamienne było tu uzasadnienie Sądu Wojewódzkiego dotyczące Marka D. Był on szczególnie ciekawą postacią, ponieważ zajmował się pracą literacką, publikował opowiadania, wydał dwie książki , Otrzymał nagrodę jednego z wydawnictw „za twórczość podejmującą przemiany świadomości młodego człowieka w Polsce Ludowej i jego zaangażowanie w życie spoleczne kraju".
Wstawiło się za nim środowisko literackie, podkreślano, że ma on oryginalny i nieprzeciętny talent. Jednak tym razem docenienie owego talentu bardzo mu zaszkodziło. Sąd uznał bowiem, że pozostali oskarżeni nie mogli popełnić tego przestępstwa bez udziału Marka D., ponieważ przewyższał ich poziomem intelektualnym, zmysłem organizacyjnym i umiał pisać na maszynie, a właściwości te były potrzebne do popełnienia kradzieży w taki sposób. Uznał, że tylko tak inteligentny człowiek mógł być mózgiem grupy.
Podczas rewizji wyroku skazany uzasadniał, że ustalenie sądu jest dowolne i nietrafne, bo ludzie prości również mogą mieć dobrze rozwinięty zmysł organizacyjny. Niestety, Sąd Najwyższy był innego zdania i utrzymał wyrok w mocy. Podobnie potraktował rewizję pozostałych skazanych. W czerwcu 1970 r. Marek D. wystąpił o darowanie kary. Poparł go Związek Literatów Polskich, pismo podpisał wrocławski pisarz Henryk Worcell. Podkreślano, że Marek D. popełnił przestępstwo, gdy miał lat 18, a wyrok otrzymał, gdy był już dojrzałym, 28-letnim mężczyzną. Dalsze prace pisarskie byłyby najlepszym wyrazem rehabilitacji. Pół roku później Rada Państwa darowała pisarzowi resztę kary.
Czego nie ujawnił milicji?
Odnalezienie Jakuba L, który mógłby nam najwięcej o tej kradzieży powiedzieć, nie było łatwe. W latach 60. wyjechał z Wrocławia do jednej z wiosek koło Jeleniej Góry. Ale wrócił, mieszka w centrum Wrocławia. Jest schorowany; jak twierdzi, przysłużyło mu się śledztwo i późniejsze więzienie. - SB miało swoje metody: wbijali mi końską strzykawę, wstrzykiwali mi jakiś płyn. że mi nogi drętwiały. A kiedy ogłosiłem głodówkę, wlewali mi na silę wiaderko zupy. Po dziewięciu dniach głodówki taka ilość! Mam przez to zerwanie mięśnia brzucha i rozdęcie błony brzusznej.
- Umówmy się, o ewentualnym udziale kolegów, z którymi tworzyłem klub K-44, mówić nie będę. Nie zdradziłem ich w śledztwie, nie powiem i teraz - zastrzegł od razu. - Na początku marca 1957 roku spotkałem się z chłopakami w barze Oaza na Biskupinie, a oni mi mówią, że wynieśli pięć obrazów Matejki i mogliby zabrać więcej, tylko nie mają transportu. Zażartowałem, że potrzebowaliby ciężarówki. Następnej nocy znów tam poszli i wynieśli jeszcze osiem obrazów. Były więc dwie kradzieże w ciągu dwóch nocy, o czym nikt do dzisiaj nie wie.
- Jak dostali się do wnętrza?
- Chodzili tam jako zwiedzający. Przed końcem zwiedzania któryś otworzył okno, potem niby zamknął, a w rzeczywistości przymknął z przekręconą klamką.
- Co potem?
- Jak powiedzieli mi, że obrazy schowali w stodole u jednego z nich na Bartoszowicach, to się zdenerwowałem, że zrobili tak głupio, i wskazałem kościółek, który dobrze znałem. Po kradzieży, jak zrobił się szum, trochę spanikowali, nie wiedzieli, co z tym zrobić. Poradziłem, żeby napisać list do Rady Państwa z żądaniem okupu. Z jednym z kolegów pojechałem do Poznania, gdzie zostawiliśmy na dworcu obraz Dębickiego. W końcu napisaliśmy list z propozycją, żeby cały okup przekazali Muzeum Śląskiemu na rzecz zabezpieczenia ekspozycji. Żądaliśmy już tylko, żeby naszą propozycję wydrukował „Express Wieczorny". Nie wydrukowali.
Jakub L. zapala papierosa. - Nie wydałem kolegów, składaliśmy przysięgę, że będziemy sobie bliżsi niż bracia. Taka tam młodzieńcza przysięga, ale czułem się nią związany. Miejsce ukrycia obrazów ujawniłem z dwóch powodów: szkoda mi było, żeby się zniszczyły, a poza tym jeden z naszych kolegów został w Warszawie milicjantem i jak ogłosili nagrodę stu tysięcy złotych, to bałem się, że zakapuje. Gdy wskazałem obrazy, nagroda upadła, więc nie miał interesu kapować. Ale podobno to on kilka lat później wydał chłopaków, żeby dostać jeszcze jedną gwiazdkę.
- Nie wiedziałem, czy obrazy nadal tam są - kontynuuje Jakub L. - Nie ukrywałem ich z chłopakami, wskazałem tylko to miejsce w kościółku. Potem zwaliłem wszystko na Jurka J., bo jemu to już nie mogło zaszkodzić, od roku nie żył. Niesłusznie przypisali mi jednak udział w kradzieży, dlatego dostałem siedem lat. Myślałem o rewizji nadzwyczajnej, ale za PRL-u to było nierealne, a potem trzeba było mieć pieniądze. A tu nawet piec zimny, bo nie mam na opał, chociaż pracuję. Rewizja byłaby trudna z jeszcze jednego powodu - mówię. - Po powodzi w 1997 roku, gdy zalało archiwa sądu, z akt zachowały się już tylko szczątki.
Czy przysięga wciąż wiąże?
- Żadnego ze skazanych w drugim procesie nie udało się namówić na dłuższą rozmowę. Są statecznymi ojcami rodzin, dziadkami.
- Pisarz Marek D.: - Znam wasz cykl „Akta W". Chciałbym panu pomóc, ale nie mogę. Nie chcę do tego wracać. Powiem tylko, że moja rola była inna, niż przedstawiono to w sądzie. Ale milczenie zachowam już do końca.
- Jeśli prawdą jest, co mówił mi Jakub L., Markowi D. rzeczywiście nie można było zarzucić kierowania grupą.
Wrócił pan do pracy pisarskiej?
- W latach 80. napisałem jeszcze jedną książkę.
Feliks R.: - Jestem po wylewie i ciężko mi mówić. Od Zbigniewa K. też niczego się pan nie dowie, bo też jest po wylewie.
- Zapytam krótko: czy ustalenia sądu były trafne?
- Nie! Nie! Jestem niewinny!
Roman N.: - Nie chcę do tego wracać.- A czy udało się panu chociaż pojechać w tę wymarzoną podróż?
- Niestety, nie. Moim marzeniem było Haiti.
MARIAN MACIEJEWSKI
Imiona oskarżonych zostały zmienione
i również pozdrawiam. 
-„Górnictwo w sztuce, sztuka w górnictwie” 
